विराटनगर / श्रावण महिनाको कृष्ण पक्षको पञ्चमी तिथिमा मनाइने बिषहरा पर्वको आफ्नै विशेष धार्मिक र सांस्कृतिक महत्व छ। हिन्दू धर्मावलम्बीहरूले यस दिनलाई ‘नागपञ्चमी’ का रूपमा मनाउँछन् भने थारू समुदायले यसलाई ‘बिषहरा’ को रूपमा पूजाआजा र व्रत को शुरुवात गरी विशेष ढंगले मनाउने गर्दछन्।

यस पर्वमा नाग–देवताकाे पूजा गरिन्छ, जुन परम्परागत रूपमा ‘बिषहरा’, ‘बिषहरी’, ‘नागपञ्चमी’, ‘नाग’ वा ‘नागिन’ जस्ता विभिन्न नामले परिचित छ। यद्यपि, थारू समुदायले यस पर्वलाई अन्य समुदायभन्दा फरक ढंगले मनाउँछन्।

ग्रामथान निवासी दुखाराम गच्छदारका अनुसार, बिषहराका दिन थारूहरूले सर्पको सम्मानमा दूध र लावा चढाउने गर्दछन्। बाँया हातले एक मुठी चामल लिएर पाँच ठाउँमा बराबर भाग लगाइन्छ र प्रत्येक भागमाथि पान, सुपारी, तुलसीको पात तथा केरा राखेर पूजा गरिन्छ। साथै, परेवा पनि चढाउने परम्परा रहेको छ।

सर्पलाई चढाइएको दूध र लावा घरको प्रांगणबाहिर बनाइएको सानो खाल्डो (पोखरी) मा खन्याइन्छ। यसको प्रतीकात्मक अर्थ हो— सर्पले बाहिरै भोजन गरोस्, घरभित्र कहिल्यै प्रवेश नगरोस्, र परिवार तथा सन्तान सर्पको सम्पर्कबाट सुरक्षित रहून्।

यस पर्वमा “बिष” शब्दले जनाउने अर्थ हो— ज्यान लिन सक्ने विष/बिख, र “हरा” को अर्थ हुन्छ— हराउनु, बिलिन हुनु। त्यसैले, बिषहराको वास्तविक भाव यस्तो छ: विष धारण गर्ने सर्प हाम्रो जीवनबाट टाढा रहोस्, कहिल्यै जम्काभेट नहोस्, र सधैं घर–परिवारको रक्षा गरोस्।

बिषहरा पर्वमा थारू महिलाहरूको विशेष भूमिका

बिषहरा पर्वको दिनदेखि थारू समुदायकी महिलाहरूले ब्रत (व्रत) को सुरुआत गर्ने परम्परा रहेको छ। टोल र छिमेकका महिलाहरू सामूहिक रूपमा भेला भई चामल माग्ने चलन हुन्छ, जुन धार्मिक अनुष्ठानकै एक भाग हो। यद्यपि, जसले आफ्नै घरमा बिषहराको पूजा गर्छन्, उनीहरूले चामल माग्नुपर्ने बाध्यता हुँदैन।

मोरङिया थारूहरू यस चामल माग्ने परम्परालाई नै ‘बिषहरा’ भन्छन्। महिलाहरूले मागेको चामल बेलुकासम्म संकलन गरेपछि नजिकको हटिया बजार जान्छन् र त्यो चामल बेचेर आएको पैसाबाट मिठाई, फलफूल, पूजाका सामग्री तथा परेवा किनिन्छ—जसलाई बिषहरामा चढाइन्छ।

किनमेलपछि, महिलाहरू नजिकको नदी वा जलाशयमा पुग्छन्, जहाँ सामूहिक रूपमा स्नान गरी पूजा–पाठ गर्छन्। पूजा सकेपछि परेवा उडाउने र चढाइएको प्रसाद बाँड्ने चलन पनि हुन्छ। यस अनुष्ठानमा टोल र गाउँका मानिसहरू सामूहिक रूपमा सहभागी हुन्छन्। बिषहराको पूजा आफ्ना सन्तानलाई सर्पको टोकाइबाट जोगाउन, घर–परिवारको सुरक्षा होस् भन्ने कामनासहित गरिन्छ।

यद्यपि थारू समुदायमा बिषहरा विशिष्ट ढंगले मनाइन्छ, यो पर्व नेपाल, भारत लगायत हिन्दू धर्म मान्ने विभिन्न देशहरूमा परम्परागत नाग–पूजाका रूपमा मनाइन्छ।

पौराणिक मान्यता अनुसार, यो दिन घरको ढोकामा वा भित्तामा नागको चित्र बनाइन्छ, र शुभ मन्त्र लेखिन्छ। यस प्रकारको चित्रणलाई ‘भिती चित्र नाग पूजा’ भनिन्छ, जसले विषालु सर्पबाट बचाउने विश्वास गरिन्छ।

मानिसहरूले माटोबाट नाग बनाउने, तिनलाई रंगरूप दिने, र दियो, दूध, फूल, बलि आदि चढाएर पूजा गर्ने परम्परा रहेको छ।

यस दिन मनसादेवी (सर्प–देवी), अष्ट नाग, र जीवित सर्पहरूको पूजा गरिन्छ। कतिपय ठाउँमा व्रत बसेर ब्राह्मणहरूलाई भोजन गराउने चलन पनि छ। यस दिन माटो खन्न वर्जित मानिन्छ, ताकि पृथ्वीमा बस्ने सर्पलाई हानी नपुगोस्।

नागपञ्चमीलाई कतै–कतै भातृ पञ्चमी को रूपमा पनि चिनिन्छ, जहाँ महिलाहरूले दाजुभाइसँग मिलेर सर्प र सर्पका बासस्थान (प्वाल) को पूजा गर्छन्। उनीहरूले परिवारमा सर्पको डर नहोस्, टोकाइबाट जोगिउन् भन्ने कामनासहित प्रार्थना गर्दछन्।

विषहरा पर्वमा दूधको महत्व र समुन्द्र मन्थन्

सर्पलाई दूध खुवाउने सन्दर्भमा एउटा हत्त्वपूर्ण कथा समुद्र मन्थन संग सम्बन्धित छ । देवता र असुरहरूद्वारा अमृत खोज्ने क्रममा सागरबाट अलकाटूम नामको घातक विष निस्कियो । यसमा सम्पूर्ण ब्रह्माण्डलाई मेटाउने शक्ति हुन्छ । भगवान शिवले ब्रह्माण्डलाई बचाउनको लागि विष पिउनुभयो । पिउने क्रममा केही थोपा पृथ्वीमा परे, जुन सर्पहरूले सेवन गरे। देवताहरूले विषको प्रभावलाई शान्त पार्न नीलकण्ठ र सर्पको गंगाजलले अभिषेक गरे ।

तसर्थ, यही पौराणिक घटनाक्रमको स्मरणमा सर्पलाई दूध चढाउने र अभिषेक गर्ने परम्परा जीवित छ ।

पर्वको पौराणिक कथा

हिन्दू धर्ममा धेरै किंवदन्तीहरू छन् र सर्प पूजाको महत्वलाई वर्णन गर्छन। पुराण अनुसार सुमन्तु मुनिले शतानिक राजालाई नागपञ्चमीको कथा सुनाए । यस पञ्चमी तिथीमा गाईको दूधले सर्पलाई नुहाउँदा सर्पको त्रासबाट परिवारको रक्षा हुनुका साथै परिवारमा सर्पको डर हट्ने जनविश्वास रहेको छ । साथै यसले काल सर्प दोषबाट राहत प्रदान गर्ने विश्वास गरिन्छ ।
हिन्दू पुराण र महाभारतका अनुसार ब्रह्माका नाति कश्यपले प्रजापति दक्षका दुई छोरी कद्रु र विनतासँग विवाह गरेका थिए । कद्रुले नाग जातिलाई जन्म दिए । विनताले अरुणलाई जन्म दिए, जो सूर्य देवताको सारथी बने र विष्णुको वाहक बनेका महान गरुडलाई जन्म दिए । नाग पञ्चमीको दिन सर्पको रहस्यमय प्रतीकलाई सम्मान गर्न विशेष उत्सवहरू मनाउँने गरिन्छ ।

किसान र नागिन को कथा

कुनै समय, त्यहाँ एक किसान बस्थे जसका दुई छोरा र एक छोरी थिए । एक दिन, किसानले खेत जोतिरहेको बेला, हलोले तीनवटा बच्चा मारे । छोराको मृत्यु देखेर आमा सर्पले छोराको मृत्युमा विलाप गरिन् र किसानसँग बदला लिने निर्णय गरिन् । मध्यरातमा किसान र उसको परिवार सुतिरहेको अवस्थामा आमा–सर्पले उनीहरुको घरमा प्रवेश गरी किसान, उनकी श्रीमती र दुई छोरालाई डस्यो । फलस्वरूप छोरी बाहेक सबैको मृत्यु भयो ।

भोलिपल्ट बिहान आमा–सर्प किसानकी छोरीलाई मार्न घर भित्र पसे । किसानकी छोरी एकदमै बुद्धिमान थिइन् । उनले आमा–सर्पलाई हात जोडेर स्वागत गरिन । एक कचौरा दूध दिइन् र आफ्ना आमाबाबुलाई माफ गर्न आग्रह गरिन ।

यस कार्यबाट सर्प आमा धेरै खुसी भइन् र उनले अघिल्लो रात टोकेका किसान, उनकी श्रीमती र दुई छोराहरूलाई जीवित तुल्याइन् । श्रावण शुक्ल पञ्चमीका दिन नागको पूजा गर्ने नारीको सात पुस्तासम्म रक्षा हुने वाचासहित नागिन माताले आशीर्वाद दिएकी हुन् ।
त्यो दिन नागपञ्चमीको दिन थियो र त्यसबेलादेखि नै सर्पको टोकाईबाट बच्न सर्पको पूजा गरिन्छ । यस तिथीलाई ‘कल्की जयन्ती’ पनि भनिन्छ । यस विशेष दिनमा राहु र केतुको काल सर्प दोषबाट प्रभावित व्यक्तिहरूले यस दोषको अशुभ प्रभावबाट मुक्ति पाउनको लागि ‘सर्पसूत्र’ र ‘नाग गायत्री’ सहित ‘अष्ट नाग’को पूजा गर्दछन् ।

महाभारतको कथा
महाभारत महाकाव्यमा, कुरु वंशका राजा परीक्षितका छोरा जनमेजयले आफना पिताको हत्याको बदला लिन नाग यज्ञ गरेका थिए, जसलाई तक्षक नामक सर्पले परीक्षितलाई डसेका थिए । विद्वान ब्राह्मण ऋषिहरूको समूहद्वारा संसारका सबै सर्पहरूलाई बलिदानको लागि अग्नीकुण्ड खडा गरिएको थियो ।
जनमेजयको उपस्थितिमा गरिएको यज्ञ यति शक्तिशाली थियो कि यसले सबै सर्पहरूलाई यज्ञकुण्डमा तान्यो । जसमा धेरै ठूला र भयंकर सर्पहरूलाई आगोमा बोलाएर जलाउन थाले । तक्षकले इन्द्रको खाटको वरिपरि घुमेको थियो तर यज्ञको बल यति शक्तिशाली थियो कि तक्षकसँगै इन्द्रलाई पनि आगोतिर तानियो ।

यसबाट देवताहरू डराए । त्यसपछि मनसादेवीलाई हस्तक्षेप गर्न र संकट समाधान गर्न अपील गरे । त्यसपछि उनले आफ्नो छोरा अस्तिकलाई यज्ञस्थलमा पठाएर जनमेजयलाई सर्प सत्र यज्ञ रोक्न आग्रह गरिन् । अस्तिकले जनमेजेयलाई सर्प सत्र रोक्न अनुरोध गरे । त्यसपछि यज्ञ रोकियो र यसरी इन्द्र र तक्षक र अन्य सर्पहरुको जीवन जोगियो । यसरी अस्तिक नामक युवा ब्राह्मणले हस्तक्षेप गरेर यज्ञ रोकेर सर्पहरूलाई बचाए ।

मनसुन महिनाको चन्द्रमासको उज्यालो पखवाडको पाँचौं दिन परेको थियो र त्यस दिनदेखि नै यो दिन नागहरूको चाडको रुपमा मानिदै आएको छ किनभने यस दिन उनीहरूको जीवन बचेको थियो । यस दिन इन्द्र पनि मनसादेवीकहाँ गएर उनको पूजा गरे ।

गरुड पुराणका अनुसार यस दिन सर्पको पूजा गर्नाले शुभफल हुने र जीवनमा शुभ समाचार प्राप्त हुने जन विश्वास रहि आएको छ । यसरी यो पर्व सांकृतिक आस्था, पौराणिक बिश्वास, प्रकृति संरक्षण र परिवार सुरक्षा सम्बन्धी मान्यता संग जोडिएको गहन परम्परा हो, जसले थारु समुदायको सांस्कृतिक पहिचान झल्काउँछ।