विराटनगर /नेपालको चार धाममध्ये एक महत्वपूर्ण तीर्थस्थलको रूपमा मानिने बराहक्षेत्र मन्दिर धरानदेखि लगभग ५ किलोमिटर उत्तरपश्चिममा अवस्थित छ। कोशी र कोका खोलाको संगममा रहेको यस पवित्र स्थानलाई हिन्दु र किराँत धर्मका अनुयायीहरूले नेपालको सबैभन्दा पुरानो धार्मिक स्थलको रूपमा श्रद्धा गर्छन्। मन्दिरमा वर्षभरि भक्तजनहरूको घुइँचो लाग्ने गर्छ, विशेष गरी शनिको दशाबाट पीडितहरूले पूजा गरी ग्रहदशा निवारण गर्ने विश्वास राख्छन्।

 

बराहक्षेत्र मन्दिरको महिमा र मान्यता बराहक्षेत्र मन्दिरलाई हिन्दू धर्ममा विष्णुको वराह अवतारसँग सम्बन्धित पवित्र स्थल मानिन्छ। धार्मिक मान्यताअनुसार, भगवान विष्णुले वराहको रूप धारण गरी पृथ्वीलाई पाताल लोकबाट उद्धार गरेको यो स्थान नै हो। महाभारत, वराह पुराण, ब्रह्म पुराण, स्कन्द पुराणलगायतका पुराणहरूमा यस स्थानको विशेष महत्त्व बताइएको छ। बराहक्षेत्र क्षेत्रलाई हिन्दू धर्ममा विष्णुको वराह अवतारलाई समर्पित सबैभन्दा पुरानो तीर्थस्थलका रूपमा पूजा गरिन्छ। यस मन्दिरमा लक्ष्मी, पञ्चायन, नागेश्वर, सूर्यवरहजस्ता अन्य देवी-देवताका मन्दिर पनि छन्, जसले गर्दा यस ठाउँको धार्मिक महत्त्व झन् बढेको छ।

 

बराहक्षेत्रको धार्मिक र सांस्कृतिक महत्त्व बराहक्षेत्र मन्दिरमा प्रत्येक वर्ष नेपाल र भारतका विभिन्न क्षेत्रबाट हजारौं श्रद्धालुहरू दर्शन गर्न आउँछन्। भक्तजनहरू विशेषतः शनिको दशाबाट मुक्त हुन र आफ्नो मनोकामना पूरा गराउन यहाँ पूजा अर्चना गर्छन्। मन्दिरमा विशेष महत्त्वको साथ स्नान गर्ने र बलिदान दिने परम्परालाई पनि महत्व दिइएको छ। भक्तजनहरूले नजिकैको खोलामा स्नान गरेर बोकाको बलि दिँदै पूजा गर्छन्। पूजा सम्पन्न गरेपछि तिनीहरूले नैतिक विश्वासका साथ यहाँ खाना तयार गरेर प्रसादको रूपमा ग्रहण गर्छन्।

 

मोरङ जिल्लाको सुनवर्षी नगरपालिकाबाट नियमित रूपमा बराहक्षेत्र मन्दिरमा दर्शन गर्न आउने झुमा बस्नेतले यस मन्दिरप्रतिको आफ्नो विश्वास र आस्थालाई व्यक्त गर्दै बताइन्, “यस मन्दिरमा दर्शन गर्दा सधैं म भित्र शान्तिको अनुभूति गर्छु। मैले मागेको इच्छा यहाँ पूरा हुने गरेको छ।” यस्ता उदाहरणहरूले मन्दिरको धार्मिक महत्त्व र स्थानीय तथा बाह्य भक्तजनहरूको गहिरो विश्वासलाई झल्काउँछ।

 

मन्दिरको व्यवस्थापन र चुनौतीहरू बराहक्षेत्र मन्दिरको ऐतिहासिक महत्त्वको बावजुद, यसको संरक्षण र व्यवस्थापनको अवस्थामा धेरै चुनौतीहरू छन्। प्राचीनकालदेखि धार्मिक स्थलको रूपमा स्थापित यस मन्दिरका शनि र गणेश मन्दिर भने जिर्ण अवस्थामा रहेका छन्। मन्दिरका गुरुहरूले मन्दिरको संरक्षणको लागि पर्याप्त बजेट र सहयोगको कमीको बारेमा चिन्ता व्यक्त गरेका छन्। उनले भने, “मन्दिरको नियमित मर्मत सम्भारका लागि नगरपालिका र स्थानीय वडाबाट सहयोग प्राप्त भएको छैन। मन्दिरको आसपासको क्षेत्रको संरक्षणका लागि व्यक्तिगत र भक्तजनहरूको सानो सहयोगमा केही निर्माण कार्य गरिएको छ, तर यसले पूर्ण समाधान दिएको छैन।”

 

मन्दिरको ऐतिहासिक पृष्ठभूमिमा, जुद्ध शमशेरको पालामा बि.सं. १९९२ मा पुनर्निर्माण गरिएको भए तापनि, यहाँको व्यवस्थापनको लागि हालसम्म कुनै ठोस कदम चालिएको छैन। बि.सं. १०९० को भूकम्पले मन्दिर भत्किएपछि यसको पुनर्निर्माण गरिएको थियो, तर पुरातनता र धार्मिक महत्त्वका कारण मन्दिरको संरचना विशेष संरक्षण र सुधारको माग राख्छ।

 

सहयोगको अभाव र कठिनाइहरू बराहक्षेत्र मन्दिरको व्यवस्थापनमा नेपाल सरकारको सहयोगको अभाव रहेको छ। वडाबाट प्राप्त भएको रु ६०,००० सहयोगले नजिकैको नदीको तटमा बाढीबाट जोगिनका लागि इँटाको पर्खाल बनाइएको भए पनि यो सहयोग मन्दिरको पूर्ण मर्मतका लागि पर्याप्त छैन। स्थानीय प्रशासनले केही कदमहरू उठाए पनि, मन्दिरका धार्मिक संरचनाहरूको संरक्षण र व्यवस्थापनको दायरा अझै पनि सीमित छ।

 

यस मन्दिरको धार्मिक महत्त्वले गर्दा दैनिक रूपमा भक्तजनहरूको घुइँचो लाग्ने गरेको छ, विशेष गरी शनिबार र धार्मिक पर्वहरूमा। त्यति मात्र होइन, नजिकैको कोशी नदीमा पानीको सतह बढ्दा प्रहरीले मन्दिरको सुरक्षा र संरक्षणका लागि केही कदमहरू चालेका छन्। यद्यपि, भक्तजनहरूले सधैं मन्दिरसम्म सजिलै पहुँच प्राप्त गर्न कठिनाइहरूको सामना गर्नु परेको छ। मन्दिर जाने बाटोमा बाढी र पहिरोको समस्या अझै पनि समाधान हुन सकेको छैन, जसले गर्दा भक्तजनहरूको यात्रा थप चुनौतीपूर्ण बन्ने गरेको छ।

 

मन्दिरको विकासका लागि सम्भावना र चुनौतिहरू बराहक्षेत्र मन्दिरको धार्मिक महत्त्वका कारण यसको विकासको सम्भावना अत्यधिक रहेको छ। नगरपालिकाले मन्दिरसम्म पुग्नका लागि सडक निर्माण गरेको भए पनि मन्दिरको संरचना, धर्मशाला र अन्य धार्मिक स्थलहरूको सुधारको लागि अझै धेरै काम गर्न बाँकी छ। नजिकैका पसलहरूबाट पूजा सामग्री सजिलै उपलब्ध छ, र साना होटलहरू भक्तजनहरूको सुविधाका लागि सञ्चालनमा छन्।

 

बराहक्षेत्र मन्दिरको दीर्घकालीन संरक्षणका लागि सरकार, स्थानीय समुदाय र धार्मिक संस्थाहरूबीचको समन्वय आवश्यक छ। मन्दिरको धार्मिक महत्त्वको साथसाथै यसको सांस्कृतिक र ऐतिहासिक महत्वलाई मध्यनजर गर्दै यस स्थानको संरक्षणमा व्यापक ध्यान दिनुपर्ने आवश्यकता छ।